Odświętny spacer wśród lesbijskich* perfoartefaktów. Rozmowa o festiwalu Konfrontacje Teatralne

Ja jestem archiwum
Peggy Shaw

Monika Rak: Prezentacja amerykańskiej lesbijsko-queerowej awangardy to precedens w historii teatru lesbijskiego w Polsce i chętnie posłucham o tym wydarzeniu, bo niestety nie dotarłam do Lublina.

Agnieszka Małgowska: Na KonfrontacjachTeatralnych byłam sama – dziwne to solowe doświadczenie… Praca w duecie to zupełnie co innego.

MR: Wiedzą to pewnie Peggy Shaw i Lois Weaver, czyli Split Britches. Dwie z pięciu bohaterek lubelskiego festiwalu, które tworzą duet w życiu prywatnym i artystycznym od 1980 roku, czyli od 35 lat.

AM: W Centrum Kultury w Lublinie czułam się jak lesbijka w krainie performatywnych queer-czarów, która w podnieceniu zajęła lesbijskie miejsce na widowni.

MR: Jak to lesbijskie miejsce rozumiesz?

AM: Ponoć takiego miejsca nie ma – to konstrukt, fantazmat, ale ja je zajęłam, więc dla mnie istnieje i pozwala mi się skupić na relacjach między kobietami. Odszukać dynamikę tych relacji ze świadomością ograniczeń, niejasności, zagrożeń zaplątania w gry genderowe, czułych i czasem ślepych na zmiany pojęć czy zmiany kontekstów. Zawsze jednak widzę je z feministycznej perspektywy.

MR: Już zajęłam miejsce obok… [śmiech]

AM: Zapraszam na odświętny spacer wśród lesbijskich artefaktów. Będę unikać uniwersalnego dystansu, byłoby to faux pas wobec samych gościń, które wciąż idą na całość, bo bunt nie jest zarezerwowany tylko dla młodych.

MR: Amerykanki-seniorki przypomniały Ci ducha rewolty?

AM: Na pewno przywołały mnie do rebelianckiego porządku. Reno nazwana jest buntowniczką bez powodu, Peggy Shaw gra po przejściu udaru, Lois Weaver wciela się od lat w trzpiotkę Tommy Whynot, Penny występuje przeziębiona. One mogą wszystko.

MR: A nam nie udało się razem pojechać… Wydarzenia w ramach Klauzuli przyzwoitości & Kino bez klauzuli zaskoczyły nas, informacja dotarła do nas późno. To jedna z konsekwencji działania na lesbijskim* offie. Nie wszystkie wieści docierają w porę.

AM: Tak zwany timing jest szczególnym wątkiem tej opowieści.

MR: Racja. Czas, w którym objawiło się to queerowo-lesbijskie wydarzenie, też jest zaskakujący. Politycznie Polska mniej lub bardziej skręca na prawo. Taki pokaz sztuki nieheteronormatywnej może być ostrzeżeniem przed klauzulą sumienia – polskiego odpowiednika klauzuli przyzwoitości.

AM: Ale do rzeczy. Wreszcie amerykańska kobieca nieheteronormatywna awangarda zagościła w Polsce. Cudownie, że nie w stolicy, a w Lublinie. To było spotkanie z oryginałem. Dotąd widziałyśmy fragmenty performansów dzięki nagraniom umieszczanym w internecie, tekstom, zwykle w języku angielskim – po polsku trudno znaleźć materiały. Szczęśliwie sporo tłumaczeń tekstów poświęconych bohaterkom Konfrontacji Teatralnych jest na stronie festiwalu.

MR: Do tej pory po polsku rzetelne teksty zostały opublikowane w Didaskaliach, kwiecień 2012. Nr 108 i tylko o Split Britches – kompendium Sue-Ellen Case oraz recenzja spektaklu Lost Lounge autorstwa Grzegorza Stępniaka.

AM: Ale obejrzeć na żywo żadnego przedstawienia nie dało się bez podróży za ocean. No może raz była taka okazja. W 2006 roku, kiedy Lois Weaver przyjechała do Polski z What Tammy Needs to Know. Pokaz odbył się w ramach konferencji Ciało, płeć, pożądanie: tożsamość seksualna w polskim dramacie i teatrze organizowanej przez Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego.

MR: Ja niestety nie widziałam tego spektaklu.

AM: Ja widziałam ten spektakl 9 lat temu, a w tym roku mijałam Lois Weaver na korytarzu, ale na spektaklu nie mogłam być.Tymczasem jej performerskie wcielenie, Tammy WhyNot, wciąż ewoluuje, teraz pokaz nosi tytuł What Tammy Needs to Know About Getting Old and Having Sex.

MR: To charakterystyczne i w kobiecym teatrze wciąż wyjątkowe, że aktorka_performerka im starsza, tym ma więcej możliwości. Rola dojrzewa wraz z wiekiem wykonawczyni. Postać Tammy WhyNot zrodziła się w podczas pracy nad Beauty and The Beast i wciąż się rozwija. Tommy stając się z piosenkarki country lesbijską performerką od razu zmierzyła się, jako lesbijka famme, z dominującym wzorcem kobiecej urody, ale nieźle sobie z tym radzi – ma w nosie wagę, wiek i dobry gust…

AM:.. oraz konwencje performansu. W 2006 roku nie zrobiła na mnie wrażenia, jakoś miałam kłopot z grą ze stereotypową kobiecością – nie chciało mi się nawet bawić tym konstruktem. Różowe boa, klapki na obcasie, blond loki przewiązane kokardką stanowczo wyrzucałam z mojej feministycznej szafy. Nie widziałam ukrytej w Tommy WhyBot bogini Baubo, dekonstruktorki, chichoczącej aż do bólu brzucha z sytuacji, postaci i ze mnie – oczywiście. Bardzo żałuję, że nie zobaczyłam Tammy WhyNot tym razem.

MR: Baubo, towarzyszka naszego niełatwego życia na teatralnym offie [śmiech]

AM: Baubo towarzyszyła mi w festiwalowym wędrowaniu. Baubo jest boginią śmiechu, swawoli, obsceniczności. Nazywają ją “przemawiającą spomiędzy nóg”, gdyż zazwyczaj jest przedstawiana bez głowy, patrzy sutkami i mówi waginą. Opowiada rubaszne żarty, tańczy i obnaża się – obnażając sytuację, w której się znajduje. Bywa traktowana jako jedna z kobiecej trójcy dziewczyna-kobieta- starucha. A ujawniła się światu jako niekonwencjonalna pocieszycielka Demeter, zrozpaczonej po stracie córki Kory, a potem uczestniczka tajemnych kobiecych misteriów – misteriów eleuzyńskich – jako personifikacja pieśni jambicznej.

MR: Nie ma lepszej towarzyszki w spacerze wśród artystek starej awangardy, której ewolucję oraz nasz zmieniający się stosunek do duetu Split Britches. Pierwszy kontakt z ich twórczością – dzięki zapisom video – trudno nazwać miłością od pierwszego wejrzenia. Wydawały się nam się zbyt kabaretowe, zbyt popowe przede wszystkim.

AM: W tym, co widziałyśmy, nie przebijało się nic, co by nas poruszało. Na pewno nie melancholia, którą opisywano jako stale obecną w twórczości Peggy Shaw, a którą poczułam w Lublinie. Inny też był kontekst ich performensów w Ameryce, brakowało go w Polsce. Dziś, kiedy lesbijskie wątki pojawiają się w polskim mainstreamie, a bohaterkami opowieści są śliczne, młode i zamożne lesbijki, doceniamy Split Britches za wprowadzanie do dyskusji o płci i orientacji seksualnej aspektu ekonomicznego.

MR: Doceniam ich radykalizm artystyczny, antyakademizm, autoironię, akcentowanie teatralności w twórczości, konsekwentne poszukiwanie nowej stylistyki. Korzenie takiej postawy tkwią bez wątpienia w
latach 70.

AM: To kolejny wątek mojej festiwalowej melancholii. Dręczyła mnie świadomość, że w Polsce żywy, transgresyjny performatywny bunt już się nie zdarzy, nie ma szansy się zdarzyć.

MR: Taki bunt się nawet nie powtórzy. Dziś nie ma takiego klimatu, rewolucyjne myśli przetrawiono, stały się produktem pasującym do hipsterskich eventów. Nie da się powtórzyć tego ognia, tej nieskażonej dystansem wiary w zmiany, zaangażowanej zabawy ze stereotypami płci ani rebelianckiego ducha. Wszystko wówczas było wywrotowe. Tak a priori.

AM: Holly Hughes w Clit Notes wspomina ironicznie, że pod koniec lat 70. niewiele było trzeba, by zostać feministyczno-lesbijską artystką. Peggy Shaw wspomina – pisze Alexis Clements – jak dyrektor artystyczny Hot Peaches, Jimmy Camicia, powiedział jej: Nie mamy nic o lesbijkach, to weź coś napisz – dzięki tym namowom rozpoczęła karierę jako autorka tekstów i performerka. Podobnie było z Penny Arcade, w której biogramie czytam, że w wieku 13 lat wyślizgnęła się przez okno swojej sypialni, by dołączyć do bajecznie wolnego świata queer, ćpunów, dziwek, gwiazd i geniuszy. Pięć lat później była Supergwiazdą Warhola.

MR: Dziś obciążone wiedzą, medialnym przymusem, skazane jesteśmy na repliki. Możemy powtarzać gesty pierwszych lesbijek-feministek, dyskutować na nowo drażliwe tematy podejmowane w ich dziełach. Jednak mam wrażenie, że dźwigamy przekleństwo cudzysłowiu, mało jest autentyczności, dominują zapożyczenia. Wszelki esencjalizm świadczy o zacofaniu, braku świadomości i wspieraniu patriarchalnego porządku. Nawet nie za bardzo wolno z nim eksperymentować.

AM: Dlatego Split Britches i inne amerykańskie artystki są jak papierek lakmusowy, który unaocznia różnicę między dawnym amerykańskim teatrem_performansem queerowo-lesbijskim a tym, co ceni się w Polsce.

MR: To wynik nie tylko zmiany paradygmatów, ale także niewidzialności polskiej sceny performansu i teatru lesbijsko-queerowego. Nie jest prawdą, że nie ma takich aktywności, ukryte są w piwnicach i nie budzą zainteresowania, zdaje się w zgodzie z zasadą: cudze chwalicie, swego nie znacie. Wciąż mam wrażenie, że dopiero namaszczone przez dowolną grupę ze świata, rodzime performansy okazałyby się warte zauważenia, może ktoś zerknąłby na nie choć jednym okiem.

AM: Przyglądając się od kilku lat temu, co dzieje się na polskiej offowej lesbijsko-queerowej scenie widzę, że niektóre propozycje są porównywalne z performansami Amerykanek. Zawsze miałam wrażenie, że Barbie Girls tworzyły w duchu Split Britches, choć bez ich warsztatu, to pewne, ale to inteligentne sklejanie różnych elementów, zabawa figurami butch i famme, dekonstrukcja formy, odwołania do popkultury. Szczególnie to podobieństwo wyświetla się po stand-upie Holly Hughes, która współpracowała z Lois i Peggy, miałam skojarzenie z Agnieszką Weseli/Furją. Jej sprawność i lekkość językowa, odważna seksualność wpisana w konteksty polityczne, humor. Weseli robi to z takim samym pazurem, dowcipem i zaangażowaniem. Myślę, że postać Tammy Why Not byłaby dla Furji bardzo dobrym materiałem. Małgorzata Rawińska i Ewa Tomaszewicz poradziłyby sobie w rolach Peggy Shaw, nie tylko z powodu wizerunku butch. Shaw też dragkinguje, ma wspólne numery sceniczne z Anną Świrek, jak I’m your Man Leonarda Cohena.

MR: Ale to jednak porównanie na wyrost…

AM: Trochę tak. Nie ma bowiem w Polsce, takiego jak wokół Split Britches performatywnego środowiska
lesbijskiego, kilku grup artystycznych różnie definiujących tożsamość płciową i seksualną, które współpracowałyby, kłóciły się, po prostu działały i rozwijały, których głównym celem nie byłoby przebicie się do mainstreamu, a tym samym formatowanie aktywności zgodnie z medialnymi oczekiwaniami. Barbie Girls działało, ale już nie działa, sporadycznie pojawiają się jednorazowe wydarzenia o feministyczno-lesbijskiej tematyce, jak Llipsspil Teatru Amareya. W Polsce nie ma fermentu, wymiany myśli i nienormatywnej offowej kultury.

MR: Nie zdarzyło się też tak prestiżowe, medialne doświadczenie walki z cenzurą rządu USA. Choć teraz możemy liczyć na doskonałe martyrologiczne tło dla wszelkich działań organizacji LGBTQ+, ale takiej afery jak w Ameryce lat 90. nie było. Są homofoniczne skandale, ale wyjątkowo rzadko związane z kulturą. Jak incydent z projektem Podróż Piskorskiej i Tokarskiej, których wystawę usunięto z galerii pod wpływem nacisków prezydenta Elbląga. Nie było ani lesbijskiego, ani po prostu LGBTQ+ zdarzenia kulturalnego tak spektakularnego i ogólnopolskiego, jakimi stały się w uniwersalnej sztuce przypadki Nieznalskej czy Dody, skazanych za obrazę uczuć religijnych.

AM: Tak, sprawa Czwórki NEA była homofobiczną bombą. Holly Hughes i trzem innym artystom – dwóm gejom i heretyczce – odebrano dotacje na projekt, powołując się na klauzulę przyzwoitości… Clit Notes opowiada o tym doświadczeniu. Po szczegóły tej “politycznej awantury” odsyłam na stronę festiwalowych konfrontacji. Bez wątpienia to punkt wyjścia dla performansu Hughes.

MR: Szkoda tylko, że zainteresowanie gwarantuje taka właśnie awantura, a nie sama sztuka.

AM: To inna sprawa. Natomiast Hughes polityczne story w Clit Notes zaczyna od uwagi o poranku, kiedy performerka uświadamia sobie, kim jest, patrząc na cycki swojej partnerki. Bawi się seksistowską konwencją, żartuje z językowej poprawności, bo przecież nie wolno używać słowa “cycki”, trzeba “piersi”, przywołuje podział na femme i butch. Jednocześnie ten moment uznaje za wyjątkowy, niekoniecznie określający jej orientację, tożsamość i miejsce w społeczeństwie, mający znaczenie albo nie, ale został ujawniony i ten “drobiazg” doprowadził Hughes przed Sąd Najwyższy. Mimo że performerka kpi z określenia “sztuka homoseksualna” jako sztucznie stworzonego, to jednak to niezdefiniowane pojęcie uzasadniło użycie klauzuli przyzwoitości. Hughes nie wyjaśnia ani czym jest dla niej sztuka, ani czy jej orientacja inspiruje ją twórczo.