Dyktatura telewizora. Rozmowa o spektaklu Moje życie królicze Miry Izaeli Morskiej

Telewizor jest włączony. Leci sam obraz, bez głosu
– przerwa na reklamy
Izabela Filipiak Moje życie królicze

Agnieszka Małgowska: Pisałyśmy już o dramacie Moje życie królicze. Wówczas analizowałyśmy jedynie tekst sztuki. Wspominałyśmy o kilku czytaniach. Dopiero niedawno miała miejsce premiera sztuki w ramach wydarzeń towarzyszących Trójmiejskiemu Marszowi Równości. Co ważne, spektakl wyreżyserowała jego autorka, jako Mira Izaela Morska.

Monika Rak: Reżyserowanie swojego tekstu jest ryzykowne. Zawsze się obawiam, że autorka_or przywiązana_y jest do swojej interpretacji i na scenie zobaczymy dosłowną wizualizację tekstu.

AM: Morska ma jednak pewne doświadczenie teatralno-aktorskie i reżyserskie. Była jedną z twórczyń literackiego kabaretu Hole in The Trinity, o którym też pisałyśmy. Pewnym zabezpieczeniem też wydawał się sam dramat, który został napisany z nerwem dramaturgicznym. To utrwalony performans codzienności dwóch kobiet, a w jego strukturę wpisana jest teatralność – przemiany bohaterek w zwierzęta, zabawy z rekwizytem, przebieranki, czarowanie etc.

MR: Niestety, wszystko, co mogło dzięki dramaturgicznej konstrukcji nabrać scenicznego kształtu, w realizacji scenicznej rozmyło się. Słowo zdominowało inscenizacje tak, że przedstawienie „zawisło” wyłącznie na tekście. Było niemal literalną ilustracją utworu. Ale czy do teatru chodzi się, żeby słuchać tekstu?

AM: Chodzi się na przykład na performatywne czytania.

MR: Ale to wydarzenie reklamowano jako spektakl. Jakkolwiek dziwnie to zabrzmi, miałam wrażenie, że tekst wręcz się podwoił. Myślę, że to wynik konceptu reżyserskiego, jakim było czytane didaskaliów przez postać nazwaną TV. Reżyserka spersonifikowała telewizor.

AM: Koncepcja roli telewizora-narratorki (Adrianna Kucner) znacząco zmienia wymowę tekstu. W tym widzę problem. Telewizor w sztuce był martwym medium przekazującym treści, do których odnosiły się bohaterki – Z i H. W inscenizacji postać TV to narratorka, która odczytuje didaskalia z informacjami dotyczącymi programów telewizyjnych (mieszanka prawdy i kłamstw, homofobii, feminizmu, reklam, filmów fabularnych i dokumentalnych etc.) oraz opisujące wygląd mieszkania, zachowania i uczucia bohaterek. To budzi moje wątpliwości. Te dwa rodzaje didaskaliów włożone w usta narratorki TV naruszają równowagę. Chaotyczna rzeczywistość zewnętrzna, którą reprezentował telewizor w sztuce, w scenicznej realizacji miesza się z rzeczywistością H i Z, wdziera się do ich domu i z czasem go przejmuje. Telewizor w dramacie był tylko częścią świata kobiet, a nie – jak w inscenizacji – jego dyrygentem.

MR: W inscenizacji Morskiej narratorka TV posuwa się jeszcze dalej – „wchłania” też inne postaci, jak Boginię, która wyłania się z lustra jako marzenie Z. Bogini zachowuje się jak modelka, jest jej popularnym wyobrażeniem, więc mogłaby należeć do telewizyjnego świata. Jednak w dramacie pochodziła z innego porządku niż telewizor. Narratorka TV jest więc wszystkim i tym sposobem świat przedstawiony – w porównaniu ze sztuką – traci wielowymiarowość.

AM: Pomysł wszechmocnej narratorki TV podbija aktorska interpretacja postaci. Od pierwszej chwili na scenie Adrianna Kucner uderza nas pretensjonalną wyniosłością i manierycznym dystansem. Potem jest coraz bardziej nonszalancka, czasem arogancka.

MR: Poza tym mnóstwo w jej zachowaniu wygłupu. Na przykład w scenie, gdy ilustruje program o wielorybach w wodach Alaski – leżąc na brzuchu z dmuchaną czapką w kształcie tego morskiego ssaka na głowie i nadymanymi policzkami naśladuje ruchy pływania. Narratorka TV potrafi też zabłysnąć wulgarnością. W scenie, gdy bohaterki opowiadają o akcie seksualnym, narratorka imituje ruchy frykcyjne i ilustruje go za pomocą palców.

AM: Aktorka utrzymuje prawie przez cały czas ton wyższości. Nie cieniuje emocjonalnie swojej bohaterki. Można próbować tłumaczyć tę grubą, kabaretową kreskę, jaką narysowana jest narratorka TV faktem, że to figura reprezentująca stereotypy, uproszczoną wizję rzeczywistości. Ale – jak mówiłyśmy – to dotyczy tylko tej telewizyjnej części osobowości bohaterki. A co z resztą?

MR: Dezynwoltura narratorki TV może wydawać się niegroźna, gdyby nie wpływała na działania bohaterek. Od samego początku spektaklu H. i Z. są jak marionetki. Pod dyktando zakładają stroje-kostiumy, które podaje im narratorka TV. Z. wdziewa piżamkę, a H. dresy. Zostają przygotowane do roli udomowionych lesbijek wbitych w kanapę.

MR: Natomiast narratorka, jak prezenterka TV, ubrana jest w marynarkę z podwiniętymi rękawami, biało-czarną sukienkę, czarne czółenka na obcasie. Zakładając nogę na nogę zaczyna swój storytelling. Od razu wiadomo, kto ma skupić uwagę. Postrzegam TV jako czarną dziurę, która pożera wszystko. W efekcie – w sposób podstępny – zajmuje miejsce bohaterek na kanapie, rozkładając się na niej bez pardonu. H. i Z. zostały wyrzucone ze swojej przestrzeni i ściśnięte na szafce telewizyjnej, którą dotąd zajmowała narratorka TV. W tekście to była zamiana – tu widzę przejęcie.

AM: Ale to tylko kropka nad i, „przejęcie” odbywało się na naszych oczach przez cały spektakl. Narratorka TV, jak w reality show, ustawia sytuację udając, że tylko nad nią czuwa. Postacie nie stawiają oporu, albo nie wiedzą, że są manipulowane, albo zgodziły się na taką grę. Jeśli to gra – a dużo w tekście dramatycznym podpowiada takie rozwiązanie – to trzeba przypomnieć, że w sztuce Morskiej performowanie dotyczyło H. i Z. One wyznaczały jego reguły. Gdy jednak do gry dołączyła spersonifikowana narratorka, sytuacja się zmieniła, narratorka przejęła język kobiet i zaczęła zarządzać performansem. Na pierwszy rzut oka wszystko wydaje się dobrą zabawą, bohaterki nie robią wrażenia uciemiężonych, odważnie komentują programy TV i właściwie robią, co chcą.

MR: Można więc podążyć za opinią Urszuli Chowaniec, która w programie do spektaklu pisze, że bohaterki tworzą specyficzny trójkąt miłosny z TV, ale koniecznie trzeba dodać, że to trójkąt toksyczny, a dla H. i Z. niebezpieczny. Zamknięty w słowach, uniemożliwiający inną więź, jakby ta nie mogła zaistnieć poza tym, co ujęte słowem. Zresztą niemal nic, co nie zostało zapisane w sztuce i nie da się wypowiedzieć w didaskaliach, nie materializuje się na scenie. Tyle ile w dialogach dramatu, tyle w spektaklu. Brak tu ciała – żywego, czującego, komunikującego się pozawerbalnie. Brakuje napięć między ciałami. Spersonifikowany telewizor, paradoksalnie, uświadamia brak życia, brak mięsistych relacji między kobietami.

AM: Dostrzegam jakieś ślady relacji. Pamiętam kontakt wzrokowy, jakiś buntowniczy gest, przekazanie rekwizytu – butelki. Ale „kanapowe” kobiety i narratorka TV to oddzielne światy, dzielącej ich granicy nie można przekroczyć, dopóki nie zrodzą się emocje. A te blokuje nierówny podział sił, który sprawia, że H. i Z. mogą jedynie komentować programy telewizyjne, natomiast narratorka TV ilustruje, komentuje prześmiewczo wypowiedzi bohaterek, ale też nimi steruje. Czasem reaguje bardziej osobiście na to, co mówią bohaterki, jak w dialogu o poszukiwaniu waginy. Narratorka sprawdza, czy ją ma.

MR: Położyłabym nacisk na słowo „steruje”. Zobacz, że to narratorka TV każdą scenę kończy uderzeniem w szafkę pod telewizor – będącą pudłem rezonansowym – decyduje więc o długości scen, ma możliwość zamknięcia każdego tematu, w każdej chwili. Dla mnie to oznaka dyktatury TV. Zastanawiam się, na ile to było celowe zamierzenie reżyserskie, bo pomysł reżyserki – moim zdaniem – bardzo osłabia pomysł autorki tekstu.

AM: Reżyserka odebrała tekstowi złożoność i – jak mówiłyśmy – zrobiła to na wiele sposobów. Czasem chyba mimowolnie. Na przykład jeszcze przed rozpoczęciem spektaklu sformatowała odbiorców_czynie, jak potem TV sformatuje bohaterki. Przed pokazem bowiem Morska zachęcała do śmiechu, który stał się podświadomie obowiązującą reakcją, a jego wyzwolicielką była właśnie narratorka. Choć chichot to tylko jedna warstwa tekstu, który ma dużo większy potencjał.

MR: Jedna z widzek powiedziała mi, że śmiech w pewnym sensie blokował jej dostęp do innych nastrojów, poziomów sztuki, które w ten sposób zostały przed nią zakryte. Dokładnie miałam to samo wrażenie. Jakby śmiech nas oddalał od innych sensów.

AM: Szkoda, w sztuce wybijają się przynajmniej trzy poziomy opowieści, które można było na scenie pokazać: wspomnienia o dyskryminacji bohaterek, życie codzienne i zwierzęce transgresje postaci. Spektakl nabrałby scenicznej przestrzenności, może tematyczne warstwy dialogowałyby ze sobą. W sopockiej inscenizacji poziomy te stopiły się w jedno.

MR: Tak jak pomieszczenia: kuchnia, pokój stołowy, sypialnia, o ktorych czytamy  w didaskalich sztuki,  w spektaklu stały się jednym pokojem – oldskulową norką dwóch kobiet. A w niej ikeowski stolik, walizka, trochę pism, stary dywan i przede wszystkim pokryta kolorowym kocem kanapa.